Một tối cuối tuần, trong không gian nhỏ một quán bar tại trung tâm thành phố, khi nhạc công bắt đầu dạo những nốt nhạc đầu tiên trên cây guitar gỗ, rồi các nghệ sĩ chơi trống bongo, bonga… hòa theo thì khán giả bắt đầu nghiêng người, vỗ tay theo điệu nhạc. Và khi ca sĩ cất tiếng hát, nhiều khán giả đã không thể trong tư thế tĩnh, đứng dậy nhún nhảy. Dòng nhạc ấy là flamenco.
Nghệ sĩ guitar Dương Kim Dũng, giảng viên bộ môn Guitar cổ điển của Nhạc viện TPHCM cho biết, flamenco là một nghệ thuật âm nhạc dân gian bắt nguồn từ những người dân Gypsy vùng Al-Andalus (vùng đất của Vandals), bây giờ là Andalucia (Andalusia), Tây Ban Nha. Năm thế kỷ trước, đất nước này chìm trong loạn lạc. Sau 700 năm cai trị Tây Ban Nha, người Moors (có nguồn gốc Ả rập) đã phải nhường quyền lực lại cho vua Ferdinand, Tây Ban Nha. Các tòa án dị giáo bắt đầu được lập nên để xua đuổi và trừng trị người Do Thái. Cũng trong thời điểm này, những người Gypsy đầu tiên di cư từ Ấn Độ qua Ai Cập, Ả rập cũng đặt chân lên xứ Andalucia (vùng nằm giữa Seville, Cadiz và Jerez).
Chiều dài âm nhạc của người Gypsy
Sau những thành công chống lại người Moors, giới cầm quyền Tây Ban Nha đã mở cuộc thập tự chinh nhằm thanh lọc những người chống đối và không được xã hội hoan nghênh là người Gypsy và Jews (Do Thái). Người Gypsy phải sống vô gia cư, đày ải, sợ hãi, thậm chí chết chóc. Đến tận thế kỷ XVII và XVIII, cả đến ngôn ngữ của họ (tiếng Caló) cũng bị xem bất hợp pháp. Người Gypsy chạy trốn khỏi thành phố, nương náu trên đồi hay hang động. Cuộc sống cô lập tách rời xã hội đã ức chế người dân Gypsy, sự ức chế này như động lực nung nấu cho người Gypsy phát triển nên một nghệ thuật riêng biệt. Những bài hát của họ (Gypsy song-Cante Gitano) là một trong hai yếu tố chính tạo nên nhạc flamenco.
Theo đó, âm nhạc flamenco nguyên thủy diễn tả những vinh quang và bi kịch, đau thương của đất nước, dân tộc thông qua hàng thế kỷ. Flamenco cũng là một trong những biểu trưng của nền văn hóa Tây Ban Nha. Ba yếu tố chính để cấu thành nên flamenco là cante (bài hát), baile (vũ điệu) và guitarra (phần đệm của đàn guitar). Các ca khúc flamenco thường có chung một số tiết tấu cơ bản (khoảng 20 tiết tấu). Trước khi cây guitar đầu tiên xuất hiện, ở Tây Ban Nha, người ta chỉ chơi lute (sáo) của người Moors – loại nhạc cụ có nhiều ảnh hưởng lên đàn guitar flamenco và guitar cổ điển. Đàn guitar flamenco truyền thống được làm từ gỗ cây bách ở Tây Ban Nha, nhẹ hơn và nhỏ hơn so với đàn guitar thường.
Những buổi biểu diễn flamenco truyền thống gồm người hát (cantaor hay cantaora), người chơi guitar và một, hai người vỗ tay điểm nhịp và các vũ công vừa nhảy múa vừa dậm gót xuống sàn làm nền cho ca khúc. Một trong những động tác cơ bản của các vũ công nữ là cầm vạt váy ken nhiều lớp lót màu đỏ lật qua lật lại trước ngực để phô diễn vẻ đẹp, sự gợi cảm, quyến rũ. Khi vũ điệu flamenco cất lên, sẽ là sự hòa nhịp, hòa điệu của tiếng guitar, tiếng hát, tiếng dậm gót, tiếng vỗ tay.
Nửa cuối thế kỷ XIX là thời kỳ vàng son của biểu diễn flamenco và những buổi trình diễn độc đáo nhất thường được thưởng thức trong Café Cantante. Trải qua nhiều thăng trầm, biến động, hiện nay flamenco phát triển thành nhiều thể loại và được thể hiện bằng nhiều cách khác nhau. Có thể chia làm hai trường phái, cổ điển và hiện đại. Trường phái hiện đại pha trộn giữa flamenco với nhạc jazz, blues, rock và nhạc pop… Nghệ sĩ Kim Dũng nói: “Những người chơi flamenco cổ điển thường không hài lòng với sự phá cách, sự thay đổi trong flamenco hiện đại nhưng thực tế, sự thay đổi này, khiến cho người nghe dễ nghe và dễ cảm nhận hơn”.
Dòng nhạc flamenco mới ở Sài Gòn
Nghệ sĩ guitar Kim Dũng cho biết, những người đầu tiên ở Sài Gòn nghiên cứu về guitar flamenco có thể kể đến ba nhạc sĩ Hoàng Bửu, Trần Văn Phú và Cam Sành. Nhạc sĩ Hoàng Bửu từng viết một cuốn sách về Phương pháp tự học độc tấu Tây ban cầm flamenco, còn nhạc sĩ Trần Văn Phú có sách Kỹ thuật reo dây tremolo – Tây ban cầm độc tấu. Người tạo được tiếng đàn mang âm hưởng flamenco khá hiệu quả là nhạc sĩ Cam Sành. Và, những người theo dòng nhạc flamenco cổ điển, hiện nay, tại Sài Gòn không có địa điểm nào chơi chuyên nghiệp. Flamenco tại Sài Gòn hiện nay có thể tạm gọi là new flamenco.
Chị Kim Anh, chủ quán bar Carmen, một địa điểm chơi new flamenco đã 14 năm tại TPHCM cho biết, những người lớn tuổi trong nghề kể lại, flamenco chính thức du nhập vào Sài Gòn qua ban nhạc Los Paragoayos cuối những năm 60, đầu 70 của thế kỷ trước. Tuy nhiên, sau ban nhạc này, không còn ban nhạc nào chơi dòng nhạc này nữa, và flamenco dần bị trôi vào quên lãng. Cho đến cuối những năm 1990, đầu năm 2000 bar Carmen mở ra, là nơi tiên phong đưa dòng nhạc new flamenco trở lại Sài Gòn.
Sau này, tại Sài Gòn có một số ban nhạc khác cũng chơi flamenco theo phong cách hiện đại như Gipsy fire, Mosquito… New flamenco là cách chơi nhạc flamenco hiện đại, trong đó, là sự hòa quyện âm sắc của guitar với những nhạc cụ khác như piano, violon, bongo, trống, bộ gõ… Các điệu nhạc jazz, rumba, bossa nova, gypsy, latin, middle eastern, rock, cuban swing, tango và salsa được những nghệ sĩ trình tấu và thể hiện theo tinh thần flamenco.
Do vậy mà một ban nhạc flamenco hiện đại thường đòi hỏi các nghệ sĩ vừa đông, vừa có trình độ biểu diễn điêu luyện tương đương nhau. Ấy là sự hòa quyện, ăn ý trong lời hát, tiếng đàn của nghệ sĩ guitar, nghệ sĩ trống (bonga, bongo), nghệ sĩ piano, violon và ca sĩ.
Mộc Miên
