DS. LÊ KIM PHỤNG (*)
Hà thủ ô đỏ có tên khoa học Fallopia multiflora, họ rau răm polygona-ceae, dân gian còn gọi tên khác là dạ giao đằng, dạ hợp. Thân là một loại dây mọc bò hoặc leo, chủ yếu được biết đến như là một vị thuốc bổ, trị suy nhược thần kinh, ích huyết, khỏe gân cốt, giúp trẻ lâu và đen râu tóc. Bộ phận dùng của cây là rễ củ phát triển to như củ khoai lang và có màu đỏ sậm. Hà thủ ô đỏ được bán ở dạng phiến hoặc củ bổ đôi phơi khô, thịt củ chắc, có khi có lõi gỗ ở giữa.
Thuốc trường sinh
Củ và phiến hà thủ ô.
Hà thủ ô đỏ trong văn học (đặc biệt là trong thể loại tiểu thuyết kiếm hiệp của Trung Quốc) được hình tượng hóa lên thành một vị thuốc trường sinh, còn theo y học cổ truyền, hà thủ ô đỏ có vị đắng chát, hơi ngọt, tính ấm, có tác dụng bổ can thận, ích tinh huyết, mạnh gân xương, nhuận tràng. Được dùng để bổ máu, chữa thận suy, gan yếu, thần kinh suy nhược, thiểu năng tuần hoàn, ngủ kém, đau lưng mỏi gối, khô khát táo bón, huyết áp cao.
Hà thủ ô đỏ phơi khô.
Theo Tây y, củ hà thủ ô có chứa nhiều anthraglycosid, trong đó có emodin, chrysophanol, rhein, physcion, protid, tinh bột, lipid (lecithin), tetrahydroxy-stilbene và nhiều khoáng tố vi lượng. Củ hà thủ ô sống chưa chế biến cũng chứa nhiều tannin nên ông bà ta ngày xưa không dám dùng các dụng cụ bằng kim loại như sắt, nhôm, đồng, chì… để thái hoặc đun nấu vị hà thủ ô đỏ.
Lá hà thủ ô đỏ.
Khi dùng hà thủ ô đỏ, vị thuốc này cần được chưng cách thủy với nước đậu đen để làm mất vị chát dễ gây táo bón đồng thời tăng cường tác dụng bổ thận.
[box] Theo trang web Sinh vật rừng Việt Nam (www.vncreatures.net), tại Việt Nam, hà thủ ô đỏ có nhiều ở Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái, Sơn La, Hà Giang, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh; còn trên thế giới, ngoài Việt Nam có Trung Quốc, Nhật Bản.
Mùa ra hoa tháng 7-10, quả tháng 9-12. Mọc nơi ẩm, nhiều mùn, vùng rừng núi đá vôi, ở độ cao 800-1.600 m. Còn được trồng trong các vườn thuốc. Có thể trồng bằng củ và dây.
Tại Việt Nam, tuy hà thủ ô đỏ phân bố rộng nhưng là cây thuốc quan trọng nên đã bị khai thác liên tục trong nhiều năm nay, hiện đã trở nên hiếm dần. Ngoài ra, môi trường sống bị thu hẹp do nạn phá rừng.
Hà thủ ô đỏ là loài đã được ghi trong Sách đỏ Việt Nam (1996) với cấp đánh giá “sẽ nguy cấp” (bậc V).[/box]
Tác dụng tốt cho sức khỏe
– Hạ cholesterol máu, chống xơ vữa động mạch, theo Ronald Katz và Robert Goldman, tác giả của quyển sách Cách mạng chống tuổi già và theo báo cáo khoa học được đăng tháng 11-2005 trên tạp chí Journal of Pharmacological Science của Mỹ thì hà thủ ô là một loại thảo dược có thể giúp cho quả tim trẻ khỏe nhờ hạ thấp mức cholesterol và ngăn ngừa bệnh tim mạch nhờ ức chế sự hình thành mảng bám trong động mạch. Hà thủ ô còn giúp hạ men gan GOT và GPT trong viêm gan cấp, giảm cholesterol có hại nhưng lại giúp tăng lượng cholesterol có lợi cho cơ thể.
– Hà thủ ô đỏ giúp kích thích tiêu hóa, uống vào thì ăn ngon, ngủ yên, nó còn giúp làm chậm quá trình lão hóa, làm cho tóc giữ được màu sắc và không bạc màu. Một số người (không phải tất cả) có thể thấy tóc từ màu xám sang màu sậm sau khi dùng hà thủ ô.
– Giảm đau gối và đau lưng, dấu hiệu này cũng thấy ở những người suy yếu trong chuyện phòng the. Các kết quả nghiên cứu cho thấy hà thủ ô đỏ là thuốc bổ cho các tuyến nội tiết nhờ đó nó giúp cải thiện sức khỏe, sức chịu đựng và sức đề kháng với bệnh tật.
– Nghiên cứu y học cho thấy dịch chiết hà thủ ô đỏ làm cải thiện hệ thống tim mạch, tăng cường chức năng miễn dịch, làm chậm quá trình thoái hóa của các tế bào, làm giảm sự tích tụ của lipid perox-idase trong cơ thể. Những phát hiện chứng minh hà thủ ô hữu ích trong cuộc chiến chống lại quá trình dẫn đến tuổi già, đồng thời làm giảm nguy cơ mắc bệnh chết người như ung thư và các sự cố khác như đau tim, đột quỵ. Tác dụng này không thua kém những vị thuốc quý như đông trùng hạ thảo, linh chi…
– Việc làm tăng lượng hồng cầu ở phụ nữ và tăng lượng tinh trùng ở nam giới là 2 lợi thế của vị hà thủ ô, nhờ đó mà dễ sinh con, hà thủ ô giúp chữa thiếu máu, rối loạn kinh nguyệt ở phụ nữ. Hà thủ ô đã được chứng minh có tác dụng tăng cường tạo thành các màng của hồng cầu, thúc đẩy sự tăng trưởng và phát triển của hồng cầu đồng thời sản xuất interferon.
– Cải thiện tuần hoàn não: theo Trung tâm Y tế Langone thuộc Đại học New York (Mỹ), hà thủ ô có thể giúp ngăn ngừa lão hóa tế bào não. Trong nghiên cứu nuôi cấy mô tế bào não được cho tiếp xúc với nồng độ cao glutamate gây tổn thương não do sự ô xy hóa mạnh và chết. Sau khi điều trị bằng hà thủ ô thì thấy các tế bào não sống lâu hơn và không bị tác hại bởi glutamate. Hà thủ ô cũng được dùng để chữa suy giảm trí nhớ cho người bị alzheimer. Hà thủ ô cũng giúp cải thiện một số triệu chứng khó chịu của phụ nữ trong giai đoạn tiền mãn kinh.
– Kháng khuẩn và vi rút: việc so sánh tính chất này của hà thủ ô với 19 loại thảo dược khác có tính kháng khuẩn cao và được báo cáo trong tạp chí Ethnopharmacology tháng 11-2008 cho thấy hà thủ ô đứng thứ 3 trong khả năng ức chế nhiều chủng vi khuẩn, và tháng 6-2010 trong tạp chí Planta Medica, cho thấy hà thủ ô ức chế hoạt động của HIV trong một số tế bào nhiễm bệnh nhưng không gây hại cho các tế bào thường.
– Chống rụng tóc: những ai tóc mỏng và hói đầu có thể được cải thiện nhờ hà thủ ô, theo một nghiên cứu được công bố trên số ra tháng 5-2011 của tạp chí Ethnopharmacology. Động vật thí nghiệm được dùng hà thủ ô cho thấy làm tăng cả số lượng và kích thước của nang lông. Các nhà nghiên cứu lưu ý rằng hà thủ ô đã kích hoạt một gen có vai trò kiểm soát sự tăng trưởng của các chi, não và tủy sống.
Hiện nay hà thủ ô được quảng cáo dạng bột để nhuộm tóc (gội 1 lần là đen) phối hợp chung với cỏ mực và các thảo dược khác nhưng thật ra cũng khó tin vì tóc phải đen từ bên trong, do đó cơ thể cần được bồi bổ đầy đủ chất, khí huyết lưu thông, tránh lo âu, tinh thần thoải mái và nhớ đừng để mất ngủ. Sử dụng hà thủ ô chỉ là để hỗ trợ.
(*) Nguyên giảng viên trường Đại học Y dược TPHCM.
