Thời gian qua nhiều người đã dương tính với vi rút dại sau khi bị chó cắn, như gần đây là 10 trường hợp cùng xảy ra trên địa bàn thôn Tất Viên, xã Thủ Sĩ ở tỉnh Hưng Yên. Bệnh dại hiện vẫn rất đáng ngại vì ít khả năng cứu sống khi đã phát bệnh. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), ước tính hàng năm có khoảng 50.000 ca tử vong do dại.
Bệnh dại là bệnh truyền nhiễm cấp tính, do vi rút dại thuộc họ Rhabdoviridae gây nên. Đây là bệnh của các động vật máu nóng, xảy ra thường nhất ở loài chó. Bệnh lây truyền từ động vật sang người, trong đó đa số từ chó mắc bệnh dại.
Bệnh dại tuy nguy hiểm chết người nhưng có thể hạn chế được nguy cơ từ bệnh này nếu chúng ta dự phòng tốt.
Tử vong nhanh trong vòng 24 giờ
Vi rút dại hiện diện trong nước bọt của chó, xâm nhập vào cơ thể người qua vết cắn. Thời gian ủ bệnh (từ lúc bị cắn đến khi phát triệu chứng đầu tiên) trung bình 1-3 tháng. Tuy nhiên, một số trường hợp xuất hiện sớm hơn (dưới một tuần) hoặc muộn hơn (có trường hợp xuất hiện trên một năm). Triệu chứng đầu tiên khi phát bệnh là đau nơi vết thương cũ, cảm giác yếu, mệt. Trong thời kỳ này, quan sát trên động vật thực nghiệm, người ta nhận thấy vi rút dại hiện diện trong khu vực vết thương và tiến hành quá trình xâm nhập vào bên trong các tế bào thần kinh. Đây là giai đoạn mà các biện pháp tiêu diệt vi rút như làm sạch vết thương, điều trị huyết thanh kháng dại, tiêm vắc xin tạo kháng thể… có thể mang lại hiệu quả.
Thời gian ủ bệnh dài hay ngắn tùy thuộc vào nhiều yếu tố. Trong đó có một số yếu tố chính như số lượng và độc tính xâm nhập của vi rút dại hiện diện trong nước bọt chó bệnh (vi rút càng nhiều, càng độc thì khả năng xâm nhập tế bào thần kinh càng nhanh); mức độ dập nát của vết thương (càng dập nát vi rút càng dễ dàng và nhanh chóng xâm nhập); độ dài của dây thần kinh từ vết thương về hệ thần kinh trung ương (vết thương vùng mặt có thời gian ủ bệnh ngắn hơn vết thương ở chân…); tình trạng đề kháng miễn dịch của nạn nhân… Một khi vi rút đã xâm nhập vào bên trong tế bào thần kinh và bắt đầu đi ngược theo dây thần kinh về tủy sống và não bộ thì y học hiện nay không có biện pháp nào tiêu diệt hoặc ngăn chặn quá trình gây bệnh của vi rút dại.
Vi rút dại tấn công hệ thần kinh trung ương sẽ gây tình trạng viêm não rất đặc biệt của bệnh dại. Đó là biểu hiện sợ nước, sợ gió, có những cơn kích động dữ dội, điên loạn từng đợt, xen giữa là những khoảng lặng tỉnh táo, có đầy đủ ý thức. Bệnh diễn tiến nặng rất nhanh và thường tử vong trong vòng 24 giờ vì ngưng tim, ngưng thở do các trung khu thần kinh điều khiển hô hấp tuần hoàn bị tổn thương. Khi đã sang giai đoạn phát bệnh, dại là bệnh chết người với tỷ lệ tử vong gần 100% (y văn thế giới đến nay chỉ ghi nhận năm trường hợp sống sót).
Bình tĩnh xử lý
Đối với người bị chó cắn: phải sơ cứu ngay bằng cách rửa vết thương liên tục dưới dòng nước sạch và xà phòng trong vòng 15 phút. Tiếp theo, có thể xử lý vết thương tạm thời với các loại dung dịch sát khuẩn như povidone iodine… Sau đó, lập tức đến cơ sở y tế gần nhất để được chích huyết thanh kháng dại và vắc xin ngừa dại. Khi có chỉ định điều trị huyết thanh kháng dại, phải thực hiện càng sớm càng tốt. Tốt nhất là sau vài giờ bị chó cắn, và không quá 24 giờ. Cần nhớ rằng dù đã chăm sóc vết thương đúng cách và chích huyết thanh kháng dại kịp thời, y văn vẫn ghi nhận một số trường hợp tử vong do chó dại cắn, tức hiệu quả điều trị không đạt 100%. Ngoài ra, thời gian điều trị càng muộn, hiệu quả càng kém và thông thường sau 24-48 giờ việc điều trị có lẽ không còn ý nghĩa nữa, do vi rút đã xâm nhập và ẩn nấp an toàn bên trong tế bào thần kinh.
Đối với chó cắn người: không nên đập chết mà phải nhốt chó lại để theo dõi những biểu hiện bất thường. Nếu có điều kiện thì mang đến các cơ sở thú y để xác định có bệnh dại không. Nếu sau đó chó vẫn khỏe mạnh thì người bị chó cắn có thể an tâm.
Không nên làm thịt chó bệnh để ăn, vì khi làm thịt có thể bị các vết trầy xước ở tay do chạm vào răng chó hoặc/và bị dính nước bọt, dịch trong não tủy của chó vào mắt, gây nhiễm bệnh. Tốt nhất nên chôn và rắc vôi xử lý xác chó bệnh dại.
Chủ động chích ngừa
Bệnh dại có thể phòng ngừa chủ động bằng cách tiêm phòng vắc xin dại, tiêm phòng trước khi bị phơi nhiễm. Đối với chó, có thể ngăn chặn nguồn lây bằng cách tiêm phòng dại cho chó. Nếu chó không bị bệnh dại thì người sẽ không bị lây bệnh dại khi chó cắn.
Đối với người, WHO khuyến cáo những người có nguy cơ phơi nhiễm cao với vi rút dại (nhân viên thú y, nhân viên phòng thí nghiệm, người thường xuyên tiếp xúc với động vật, người sống trong vùng có tỷ lệ chó dại cao…) nên chích ngừa dự phòng chủ động, gồm ba liều, sau đó tiêm nhắc lại mỗi ba năm.
Trước đây, việc chủng ngừa chủ động vắc xin dại không thực hiện rộng rãi vì vắc xin thế hệ cũ (Fuenzalida) được bào chế từ não chuột non, có thể gây tác dụng phụ nguy hiểm là viêm não. Hiện các loại vắc xin ngừa dại thế hệ mới (sử dụng môi trường tế bào vero để nuôi cấy) an toàn và hiệu quả hơn. Tuy nhiên, giá thành còn khá cao so với mức sống bình quân tại Việt Nam.
TS.BS. Nguyễn Văn Vĩnh Châu (Bình An ghi)
