Chế Cẩm Đình –
Đặt chân sang Lào trời đã tối. Tiếc là không được ngắm đất nước xinh đẹp này dưới ánh mặt trời ngay dịp trở lại sau gần mười năm, tôi đành tự hẹn đến sáng mai.
Hành trình đêm nay của tôi là một nhát cắt ngang qua tỉnh Savannakhet, cũng chính là băng ngang qua Lào, quốc gia có vùng lãnh thổ kéo dài tương đương hai phần ba Việt Nam, kẹp giữa bởi dãy Trường Sơn điệp trùng ở phía đông và sông Mekong nổi tiếng phía tây.
Lào không có biển, nên dòng Mekong được gọi là sông Mẹ, với hàm ý vừa là con sông lớn, vừa là con sông đem lại nguồn sống cho dân tộc mình, như người Việt Nam dùng từ “biển cả”.
Chặng đường ký ức
Một chợ xép bên đường.
Xe qua chợ vùng biên Karol mờ ánh đèn ngái ngủ, khác hẳn vẻ tấp nập ban ngày với hàng quán người Lào, người Việt mở ra buôn bán đủ thứ hàng xuôi ngược như chợ Lao Bảo bên kia. Ngang bản Đông, các hàng cơm xe tải cũng đã đóng cửa. Nhớ ngày xưa chừng 4 giờ chiều vượt cửa khẩu lên đến đây là ăn cơm gà bản rất ngon. Bản Đông chính là nơi chứng kiến sự thất trận của quân đội Mỹ và chế độ Sài Gòn trong Chiến dịch Lam Sơn 719 vào năm 1971 mà người Mỹ và chính quyền Sài Gòn dự tính cắt đứt sự chi viện của miền Bắc cho cách mạng miền Nam.
Băng dòng Sê Băng Hiêng vào huyện lỵ Sê Pôn – tên dòng sông chảy từ Việt Nam qua – thấy đường sá được quy hoạch ngang dọc nhiều hơn, đèn điện sáng rực cả một vùng. Nhà sàn người Bru, loại nhà gỗ hai tầng mái Thái, biệt thự kiểu Pháp chen chúc nhau gần khu chợ huyện mới xây lại, đã thay cho những lều quán đơn sơ hồi trước với những dãy ki ốt kiểu như chợ Việt Nam hay bám mặt đường.
Một biển quảng cáo Petrolimex của Việt Nam bên đường ở Lào.
Đến Mường Phìn, cũng là thị trấn huyện lỵ của huyện cùng tên đã gần 10 giờ tối. Lúc này phố xá tắt hẳn người qua lại, chỉ vài ba ngọn đèn đường còn le lói sáng qua đêm. Vùng Phìn con gái đẹp, da dẻ trắng hồng có tiếng khắp nơi. Người Lào giàu có trong tỉnh, người Hoa hay người Việt qua đây sinh sống đều thích lấy con gái vùng này làm vợ.
Sê Tăng Puộc là thị trấn khác của huyện Phìn – về phía tây chừng hai mươi cây số ngay trên đường 9 – vẫn còn sáng đèn với các hàng quán cà phê-karaoke bập bùng ánh sáng hắt ra theo tiếng nhạc Thái. Sở dĩ thương mại dịch vụ vùng này sôi động vì đây là nơi kinh doanh gỗ nổi tiếng của Lào.
Bóng cây đa Phà Lan mờ ảo trôi qua cửa kính xe khiến tôi thoáng rùng mình. Đường 9 năm xưa rất xấu, nền đường nhựa chỉ đủ một xe tải đi lọt, muốn tránh nhau phải né ra hai bên lề đất đỏ. Đã vậy, từ khi xây dựng hồi những năm 1930 bởi người Pháp đến trước những năm 1990 thì chưa tu sửa lần nào, lại oằn mình chống đỡ trong chiến tranh nên ổ gà, hố trâu nhiều hơn mặt nhựa còn sót lại. Ngày trước, xe vận chuyển hàng hóa lên Lào và chở thạch cao về phải đi theo đoàn để đề phòng phỉ, chính là những tổ chức đơn lẻ thuộc lực lượng của Vàng Pao còn sót lại sau chiến tranh sống len lõi ở các bản làng trong rừng núi Hạ Lào. Chúng thường tổ chức các cuộc phục kích sát ngay trên các quốc lộ nước Lào để cướp lương thực, tiền bạc từ các đoàn xe để duy trì lực lượng. Chú Công, lái xe Zin thùng, một người hàng xóm hiền lành dễ mến khác hẳn vẻ bên ngoài có bộ râu quai nón xồm xoàn dữ tợn với những ai mới gặp, thường cho chúng tôi những chiếc kẹo Thái hoặc những vỏ thuốc lá Samit, Thapluong làm đồ chơi đã bỏ mạng ngay tại cây đa Phà Lan sau khi đoàn xe của chú bị lọt vào một ổ phục kích một toán phỉ đông đúc.
Mười hai giờ khuya xe qua Đồng Hến, một thị tứ nhỏ với sinh nghiệp chung quanh mỏ thạch cao có trữ lượng lớn nhất nước Lào, được khai thác để xuất khẩu qua Việt Nam và Thái Lan làm nguyên liệu chính cho ngành công nghiệp xi măng và một số ứng dụng công nghiệp khác, mỗi năm lên đến hàng triệu tấn.
Dấu ấn người Pháp
Thị xã Sê Nô nằm trên quốc lộ 9 và quốc lộ 13.
Thị xã Sê Nô nằm ngay trên hai trục giao thông quan trọng của Lào là quốc lộ 9 và quốc lộ 13. Quốc lộ 13 có vai trò và vị trí như quốc lộ 1 ở Việt Nam, chạy xuyên suốt nước Lào từ Bắc chí Nam dọc theo dòng Mekong bên tay phải. Người Pháp quy hoạch lại hệ thống giao thông trên khắp xứ Đông Dương hồi đầu thế kỷ 20, họ cũng đặt tên các con đường theo cách đánh số.
Đường 7, đường 8, đường 9 đều là những con đường băng qua miền Trung của cả hai nước Lào, Việt – kéo dài từ bờ sông Mekong xuống đến các hải cảng trên bờ biển Đông. Còn quốc lộ 13 thì xuất phát từ biên giới Lào-Trung Quốc thuộc Muang Xai về đến Champasak giáp Campuchia, con đường này tiếp tục băng qua đất nước Chùa Tháp và kéo dài về đến điểm cuối của nó là vòng xoay Hàng Xanh, TPHCM sau khi đi qua hai tỉnh Bình Phước và Bình Dương.
Đầu thị xã là ngã ba Sê Nô rẽ trái đi Salavan rồi đến Pakse, thành phố tỉnh lỵ của tỉnh Champasak, vốn là kinh đô của vương quốc cùng tên. Pakse là thành phố lớn thứ ba của Lào, với rất đông người Việt Nam mạn Thừa Thiên-Huế, Đà Nẵng lên sinh sống. Thành phố này có quần thể đền tháp Wat Phou, một di tích tôn giáo lớn với phong cách Hindu được xây dựng từ thế kỷ thứ 5 vẫn còn đứng đó, thu hút nhiều du khách nước ngoài đến thăm.
Từ Champasak muốn qua Thái thì rẽ phải vượt sông Mekong vào đất Ubon, còn theo đường 13 đi thẳng thì qua Strungtreng, Campuchia. Còn đi Việt Nam nơi gần nhất thì rẽ trái vượt đèo Paksong trên quốc lộ 16, đổ dốc Thà Tèng về Sê Kong trước khi qua Attapeu rồi vào Kon Tum ở ngã ba Đông Dương ngay cửa khẩu quốc tế Bờ Y, nơi một tiếng gà gáy cả ba nước Đông Dương đều nghe.
Những biệt thự kiểu Pháp trong thành thị.
Nhắc đến dốc Thà Tèng, tôi bùi ngùi nhớ lại những ngày ăn dầm ở dề một quán ăn trước công an huyện đó chờ xử lý xe tải gia đình tôi gặp tai nạn tông nhau với xe ben do người Lào điều khiển hồi năm 2003. Vì chưa quen thổ nhưỡng nên tôi cứ lừ đừ đứng lên nằm xuống cả ngày bên chiếc võng, được cái chủ quán rất thương bởi cô ấy có gốc bên Việt Nam tận ngoài Hưng Yên lên lấy chồng trên này hồi đầu những năm 1980.
Những người con gái của cô rất xinh, da trắng muốt, ngồi trông quán và xem phim Thái rồi í ới tiếng Lào bình phẩm với nhau. Các em chỉ nói được bập bẹ tiếng Việt, trìu mến cười với tôi khi được giải thích một từ ngữ nào đó bằng tất cả các động tác hoa tay múa chân cho các em hiểu, rồi luôn miệng “Khọp chay, khọp chay ải” (cảm ơn, cảm ơn anh).
Từ thị xã Sê Nô rẽ phải theo quốc lộ 13 đi thủ đô Viêng Chăn, chỉ hơn bốn trăm cây số. Thà Khẹt là tỉnh lỵ của Khăm Muộn cách đó 100 km cũng nằm trên trục lộ này ngay chỗ giao nhau với quốc lộ 12 về Việt Nam qua cửa khẩu Cha Lo thuộc Quảng Bình. Khăm Muộn có mỏ muối Nongbok rất quan trọng với Lào, vì không có biển như các quốc gia khác nên muối mỏ được sử dụng thay thế cho muối biển ở nơi đây. Không thể bỏ qua mà không nói về biến cố Thà Khẹt hồi năm 1946. Nghe người dân kể lại bà con vùng Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng Bình qua đây làm ăn nhưng kháng chiến chống Pháp của ba nước Đông Dương lan tới đây, bà con người Việt lánh nạn bằng cách vượt sông Mekong qua đất Thái Lan ở Nakhon Phanom và rất nhiều người Việt đã ngã xuống ở khúc sông tại Thà Khẹt.
Vì trời đã khuya, nên bóng rừng gỗ teak (cây giá tỵ ở Việt Nam) im lìm ngủ bên trái đường đoạn ra khỏi Sê Nô không chào đón tôi như mọi hồi. Qua một vài vạt rừng khộp, thi thoảng gặp những đốm mắt muông thú lóe lên “đóng đèn”. Những chú rắn lục xanh lè men lên đường nằm sưởi ấm vội trườn đi khi xe chạy tới, cùng ễnh ương, cóc nhái nhảy tứ tung trước đầu xe. Hai hàng sọ khỉ đều tắp kéo dài cả chục cây số từ ngoại ô vào đến cửa ngõ trước khi nhường không gian lại cho nhà cửa phố xá mờ ảo dưới ánh đèn đô thị sáng rực cả một góc trời: thành phố Phom Vi Hản, tôi đã đến nơi rồi!
Xem tiếp kỳ cuối: Dòng máu Việt trên đất khách
